طرح ها یا پروژه های عمرانی

طرح ها یا پروژه های عمرانی

عمران به معنای آبادانی، سازندگی و رونق است و پروژه هم به مجموعه‌ای از وظایف و کارها اطلاق می‌شود؛ که باید در یک دوره زمانی مشخص با توجه به منابع، امکانات و محدودیت‌ها اجرا شود. با این اوصاف، پروژه عمرانی به پروژه‌ها و اقداماتی که شامل ساخت و ساز است و حاصل آن آبادانی و رونق می‌باشد، گفته می‌شود.

طرح‌های عمرانی پروژه ای است که همه یا بخشی از بودجه آن پروژه از بودجه کشور ، اعتبارات عمرانی ملی یا منطقه ای یا استانی کشور می آید. یا به مفهوم دیگر؛ دولت برای آن پروژه در بودجه سال ردیف در نظر گرفته است و برای پروژه بودجه ای در نظر می گیرد.همچنین پروژه عمرانی باید از فهرست بهای سازمان برنامه و بودجه و نیز ضوابط و بخش نامه های نظام فنی و اجرایی کشور تبعیت کند.

در صورتی که پروژه ای دو شرط بالا را همزمان داشته باشد، طرح یا پروژه ی عمرانی است و در غیر این صورت به آن طرح یا پروژه ی غیر عمرانی گفته می شود.

 این پروژه‌ها شامل طیف وسیعی از کارهای ساخت و ساز مانند: ساختمان‌سازی، سد سازی، راه سازی، مراکز خرید، ورزشی و …. می‌شود. برای این پروژه‌ها ابتدا باید به دقت برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری کرد و تمامی جوانب کار سنجیده شود؛ چون ممکن است این پروژه‌ها با شکست مواجه شوند و سرمایه زیادی بیهوده بر باد رود.

فازهای مختلف یک پروژه عمرانی

یک پروژه عمرانی، برای اینکه به انجام برسد، دارای فازها و مراحل مختلفی است:

فاز صفر یا طرح توجیهی: در این مرحله که اولین گام در شروع یک پروژه عمرانی است، ابتدا نیاز شناسایی می‌شود و با توجه به آن نیاز، هدف مشخص می‌شود. پس از مشخص شدن هدف باید امکان‌سنجی پروژه انجام شود؛ که اصلاً با توجه به منابع و محدودیت‌ها این پروژه قابل اجرا هست یا نه؟ مطالعات توجیهی فنی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی نیز در این مرحله انجام می‌شوند.

 فاز یک یا طراحی اولیه: حال که هدف مشخص شده و انجام پروژه توجیه شده‌است، نوبت به انتخاب مشاوران و انجام بررسی‌های فنی می‌شود. در این‌ مرحله، مطالعات ژئوتکنیکی و توپوگرافی انجام می‌شود و بر اساس این مطالعات، نقشه‌های مقدماتی تهیه می‌گردد.

فاز دو یا طراحی تفصیلی: در مرحله بعد، باید نقشه‌ها و اسناد مناقصه، تهیه شود تا برای اجرای پروژه، پیمانکار مناسب و دستگاه نظارتی مشخص شود.

 فاز سه یا اجرای پیمان: در این فاز، انجام پروژه کلید می‌خورد و عملیات ساخت آغاز می‌شود.

فازچهار یا بهره‌برداری: این مرحله، آخرین مرحله از یک پروژه عمرانی است. در این مرحله پروژه به طور کامل اجرا شده و عملیات اجرایی متوقف می‌شود. پرژوه تحویل داده شده و بهره‌برداری از آن آغاز می‌شود.

به تمامی اصول در هر عملیات ساختمانی باید از همان ابتدا یعنی از مرحله مطالعات فاز صفر مورد توجه قرار بگیرد.

ارکان اصلی پروژه های عمرانی

هر پروژه‌ای برای این‌که به انجام برسد، شامل ارکان مختلفی می‌شود. در یک پروژه عمرانی کارفرما، پیمانکار و مشاور ارکان اصلی هستند.

کارفرما

کارفرما شخص یا سازمان و مجموعه‌ای است که با سرمایه خود می‌خواهد، یک پروژه عمرانی را شروع کند. این شخص یا سازمان، مالک و صاحب پروژه شناخته می‌شود. کارفرما می‌تواند، یک شخص حقیقی یا حقوقی یا موسسات و شرکت‌های وابسته به دولت باشد. انتخاب پیمانکار و مشاور و نیز تأمین سرمایه بر عهده کارفرماست. کارفرما ممکن است، نسبت به مسائل عمرانی آگاهی و دانش مناسبی نداشته‌باشد و صرفاً سرمایه‌گذاری باشد که بخواهد یک طرح و یا پروژه عمرانی را اجرا کند.

پیمانکار

پیمانکار کسی است که پروژه عمرانی را مطابق توافقات انجام شده با کارفرما اجرا و پیاده‌سازی می‌کند. او هم می‌تواند یک شخص حقیقی و یا حقوقی باشد. پیمانکار باید دانش فنی کافی و مهارت اجرایی مناسبی در زمینه ساخت و ساز و عمران داشته باشد. علاوه بر این‌که پیمانکار، پروژه را اجرا می‌کند، مسئولیت ضمانت پروژه هم در دوره مشخص شده بر عهده او است.

مشاور

مشاور، شخص حقیقی یا حقوقی است که بر اجرای کار در چهارچوب قرارداد نوشته شده، نظارت می‌کند. علاوه بر این، همان‌طور که در بالا هم اشاره کردیم، الزاماً کارفرما دانش عمرانی ندارد، بنابراین در این موقعیت‌ها، معمولاً از مشاور استفاده می‌شود. کافرما، مشاور را به پیمانکار معرفی می‌کند و مشاور وظایف خود را در قبال کارفرما انجام می‌دهد. مشاور وظیفه دارد، برای انواع پروژه های عمرانی در جهت تعیین پیمانکار، مناقصه برگزار کند. همچنین نظارت بر تمام عملیات اجرایی پروژه و تهیه و تدوین نقشه‌های مهندسی نیز بر عهده مشاور است. علاوه بر این‌ها، مشاور نقشه‌های ارائه شده توسط پیمانکار را بررسی و تأیید می‌کند.

البته در هر پروژه عمرانی باید گزارش‌هایی ثبت شوند. چگونگی و مراحل ثبت و ارسال گزارش را در این مقاله به طور کامل نوشته‌ایم.

انواع قراردادها در پروژه های عمرانی

قراردادهای عمرانی بر اساس اینکه چه ارکانی در پروژه عمرانی دخیل هستند، دسته‌بندی می‌شوند:

قرارداد عمرانی امانی یا تک عاملی: این نوع قرارداد برای پروژه‌های کوچک است. کلیه خدمات در داخل شرکت یا سازمان انجام می‌شود. یعنی کارفرما پروژه را سرمایه‌گذاری و اجرا می‌کند.

قرارداد دو عاملی یا طرح و ساخت: در این قرارداد، دو رکن کارفرما و پیمانکار در انجام پروژه عمرانی دخیل هستند. کارفرما، سرمایه‌گذار و پیمانکار مسئول اجرا است. در واقع فاز صفر و یک را کارفرما انجام می‌دهد و مابقی از تهیه طرح تا اجرا بر عهده پیمانکار است.

قرارداد سه عاملی یا سنتی یا پیمانی: این قرارداد از سه رکن کارفرما، مشاور و پیمانکار تشکیل شده‌است. این نوع قرارداد، مرسوم‌ترین نوع قرارداد در انواع پروژه های عمرانی است. در این قراردادها، مشاور توسط کارفرما انتخاب می‌شود. سپس مشاور مدارک لازم برای برگزاری مناقصه را تهیه می‌کند. در مناقصه، پیمانکار انتخاب شده و قرارداد همکاری بسته می‌شود. پیمانکار هم مطابق قرارداد، پروژه را اجرا می‌کند.

طرح‌های عمرانی به فعالیت‌هایی شامل: مطالعات فنی، اجتماعی و اقتصادی شامل می‌شود که توسط دستگاه‌های اجرایی انجام می‌شوند. هدف از این طرح‌ها، تحقق بخشیدن به برنامه‌های بلندمدت عمرانی است. برای این طرح‌ها، بودجه و مدت زمان اجرا از پیش تعیین می‌شود. این طرح‌ها بر اساس محل تأمین اعتبار به دو دسته تقسیم می‌شوند:

طرح‌های شمول پروژه های عمرانی: بودجه مورد نیاز این طرح‌ها، در قانون مصوبه و بودجه مجلس تعیین می‌شود.

طرح‌های خارج از شمول: بودجه این طرح‌ها، از محل درآمد ارگان‌های دولتی و وزارت‌خانه‌ها تعیین می‌شود.

در یک دسته‌بندی کلی دیگر، طرح‌های عمرانی به سه دسته تقسیم می‌شوند:

انتفاعی: که هدف آن کسب سود و درآمد است. این طرح‌ها باید پس از مدتی بتوانند، هزینه‌های خود را تأمین کنند و سود مناسبی هم به ارمغان بیاورند.

غیر انتفاعی: برای گسترش رفاه و ایجاد زیرساخت‌های مختلف است. این طرح‌ها توسط دستگاه‌های اجرایی پیاده‌سازی می‌شوند. کسانی که این طرح‌ها را اجرا می‌کنند به دنبال کسب درآمد از آن نیستند.

مطالعاتی: این طرح‌ها بر اساس قراردادهایی است که بین مراکز علمی و دستگاه‌های اجرایی بسته می‌شوند. هدف از این طرح‌ها، مطالعه و بررسی موضوعات خاص است.

ساخت و ساز شهری

در پروژه های ساخت و ساز شهری که هر روز در شهرهای مختلف در حال اجراست، افراد و شرکت‌های مختلفی با هم فعالیت می‌کنند؛ تا پروژه عمرانی انجام شود. ارکان اصلی این پروژه‌ها کارفرما، ناظر و مجری است. ناظر و مجری می‌توانند، حقیقی یا حقوقی باشند. معمولاً برای پروژه‌های با مساحت کمتر از سه هزار متر مربع، مجری و ناظر حقیقی و برای متراژهای بالاتر، ناظر حقوقی هستند.

پروژه های ساختمانی شامل:

پروژه‌های ساختمانی مسکونی مانند: ساخت آپارتمان و ویلا

پروژه‌های ساختمانی تجاری و اداری مانند: مغازه، رستوران، دفاتر خدماتی مانند بیمه و آژانس‌های مسافرتی و مراکز خرید

پروژه های ساختمانی خدماتی مانند: بیمارستان، گرمابه

پروژه های ساختمانی ورزشی مانند: استادیوم‌های ورزشی، زمین‌های بازی و باشگاه‌های ورزشی

پروژه‌های ساختمانی صنعتی مانند: احداث کارخانه، سوله و ساختمان‌های مربوطه

هر کدام از این پروژه‌ها، طراحی سازه‌ای و معماری سازه‌ای مختص خود را داراست. برای بعضی پروژه‌های خاص مانند شهرداری اقدامات خاصی هم انجام می‌شوند. برای مثال، سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران در این حوزه فعالیت می‌کند و فعالیت‌های تحقیقاتی را انجام می‌دهد.

طرح‌های غیر عمرانی

در صورتی که تمام یا بخشی از پول پروژه، از بودجه کشور باشد پروژه عمرانی است. اما در صورتی که از درآمدهای دستگاه اجرایی یا کارفرما برای پروژه هزینه شود، پروژه غیر عمرانی است.

1. انواع طرح عمرانی

پروژه‌های عمرانی اساساً به دودسته تقسیم می‌شوند:

طرح عمرانی

ساخت‌وسازهای شهری

منظور مجموعه عملیات و خدمات مشخصی است که بر اساس مطالعات توجیهی فنی و اقتصادی یا اجتماعی که توسط دستگاه اجرایی انجام می‌شود طی مدت معین و با اعتبار معین برای تحقق‌بخشیدن به هدف‌های برنامه عمرانی پنج‌ساله به‌صورت سرمایه‌گذاری ثابت شامل هزینه‌های غیرثابت وابسته در دوره مطالعه و اجرا و یا مطالعات اجرا می‌گردد و تمام یا قسمتی از هزینه‌های اجرای آن از محل اعتبارات عمرانی تأمین می‌شود. طرح عمرانی به سه نوع انتفاعی، غیرانتفاعی و مطالعاتی تقسیم می‌شود.

طرح عمرانی انتفاعی

منظور طرحی است که در مدت معقولی پس از شروع به بهره‌برداری علاوه بر تأمین هزینه‌های جاری و استهلاک سرمایه سود متناسبی به تبعیت از سیاست دولت را نیز عاید نماید.

طرح عمرانی غیر انتفاعی

منظور از طرح عمرانی غیرانتفاعی طرحی است که برای انجام برنامه‌های رفاه اجتماعی و عملیات زیربنایی و یا احداث ساختمان و تأسیسات جهت تسهیل کلیه وظایف دولت اجرا می‌گردد و هدف اصلی آن حصول درآمد نمی‌باشد.

طرح مطالعاتی

منظور طرحی است که بر اساس قرارداد بین دانشگاه و سایر دستگاه‌های اجرائی با مؤسسات علمی و یا مطالعاتی متخصص برای بررسی موضوع خاصی اجرا می‌گردد.

برنامه‌ریزی برای پروژه‌‌ و طرح‌ عمرانی

برنامه‌ریزی یک فعالیت اساسی و چالش‌برانگیز در مدیریت و اجرای پروژه‌ و طرح‌های عمرانی است. این موضوع شامل انتخاب فناوری، تعریف وظایف کاری، برآورد منابع و مدت‌زمان موردنیاز برای وظایف فردی و شناسایی هرگونه تعامل بین وظایف کاری مختلف است. یک طرح ساخت‌وساز خوب، مبنایی برای توسعه بودجه و برنامه زمانی پروژه است. تدوین طرح ساخت‌وساز یک وظیفه حیاتی در مدیریت ساخت‌وساز است. علاوه بر جنبه‌های فنی برنامه‌ریزی طرح عمرانی، ممکن است لازم باشد تصمیمات سازمانی در مورد روابط بین شرکت‌کنندگان پروژه و حتی سازمان‌هایی که در پروژه گنجانده شوند، اتخاذ شود. به‌عنوان‌مثال، میزان استفاده از پیمانکاران فرعی در یک پروژه اغلب در طول برنامه‌ریزی ساخت‌وساز تعیین می‌شود.

برای اینکه پروژه‌های عمرانی به شیوه‌ای مقرون‌به‌صرفه اجرا شوند، نیاز به برنامه‌ریزی مؤثر است. هر تیم مدیریت ساخت درگیر با طراحی و اجرای زیرساخت باید اقدامات ایمنی مختلفی را اجرا کند و هزینه کلی پروژه را تجزیه‌وتحلیل کند تا اطمینان حاصل شود که آسیب‌های ناشی از مشکلات مالی برآورده نمی‌شود. برنامه‌ریزی دقیق در تمام پروژه‌های ساختمانی به دلیل اثرات زیست‌محیطی و مالی غیرقابل‌تغییری که کار خواهد داشت موردنیاز است.

مراحل تکامل طرح عمرانی

تکامل یک طرح عمرانی فرایندی یکپارچه است که در مراحل متوالی انجام می‌شود. با پیدایش فکر تولید یا خدمت و با بهره‌برداری از منابع معین و به طور خلاصه با شناسایی فکر یا هسته کلی طرح روند تکاملی طرح عمرانی آغاز می‌شود. در پی آن مطالعه مقدماتی و پس از آن در صورت امیدبخش بودن مطالعه توجیهی تفصیلی طرح انجام می‌شود. تصمیم درباره پذیرفتن و یا مردود شناختن طرح و یا تجدیدنظر یا اصلاح آن بر اساس مطالعه توجیهی تفصیلی طرح انجام می‌شود.

مطالعه شناسایی

در مرحله مطالعه شناسایی طرح گردآوری اطلاعات مستلزم هزینه عمده‌ای نیست. زیرا منظور از این مطالعه فقط شناسایی نکات کلی طرح است.

مطالعه مقدماتی

ازآنجایی‌که مطالعه توجیهی تفصیلی زمان بر و پرهزینه است باید قبل از انجام آن مطالعه شناسایی صورت گیرد تا آمار و اطلاعات لازم به طور جزئی بررسی شود. این مطالعه بیشتر جنبه بررسی‌های دفتر کتابخانه‌ای دارد.

مطالعه توجیهی تفصیلی

در این مطالعات تمام جوانب و گزینه‌ها از لحاظ فنی مالی و اقتصادی مورد بررسی و تحلیل مفصل قرار می‌گیرند و حاصل مطالعات همراه با اطلاعات مربوط ارائه می‌شوند.

ارکان اصلی طرح‌های عمرانی

کارفرما: کارفرما پروژه را آغاز و سرمایه‌گذاری می‌کند. آن‌ها اهداف پروژه را تعیین، منابع مالی را فراهم می‌کنند و تصمیمات حیاتی را در طول چرخه عمر پروژه می‌گیرند. رضایت مشتری در درجه اول اهمیت قرار دارد.

مدیر پروژه: مدیر پروژه مسئول برنامه‌ریزی کلی، اجرا و تحویل پروژه است. آن‌ها همه جنبه‌ها را هماهنگ می‌کنند، منابع را مدیریت می‌کنند و اطمینان می‌دهند که پروژه طبق برنامه و در حد بودجه باقی می‌ماند.

معماران و طراحان: معماران و طراحان از افراد اصلی پروژه‌های عمرانی هستند. معماران و طراحان چشم‌انداز و طرح‌های دقیق پروژه را ایجاد می‌کنند. آن‌ها زیبایی‌شناسی، عملکرد، ایمنی و پایداری را در نظر می‌گیرند و اطمینان حاصل می‌کنند که پروژه اهداف طراحی خود را برآورده می‌کند.

مهندسین عمران: مهندسین عمران بر جنبه‌های ساختاری و فنی پروژه تمرکز می‌کنند. آن‌ها پایه‌ها، زیرساخت‌ها و سیستم‌های تأسیساتی را طراحی می‌کنند و بر روند ساخت‌وساز نظارت می‌کنند تا از انطباق با مشخصات طراحی اطمینان حاصل کنند.

پیمانکاران و پیمانکاران فرعی: پیمانکاران کار ساخت‌وساز فیزیکی را انجام می‌دهند. پیمانکاران فرعی، متخصص در مشاغل خاص مانند لوله‌کشی یا کارهای برقی، اغلب برای تکمیل وظایف تخصصی استخدام می‌شوند. آن‌ها نیروی کار، مواد و تجهیزات لازم برای اجرای پروژه را مدیریت می‌کنند.

مقامات نظارتی: نهادها و آژانس‌های نظارتی قوانین محلی ساختمان، مقررات ایمنی و استانداردهای زیست‌محیطی را اجرا می‌کنند. آن‌ها مجوزها را اعطا و بازرسی را انجام می‌دهند تا اطمینان حاصل کنند که پروژه به الزامات قانونی پایبند است.

برنامه‌ریزان پروژه: این متخصصان در پروژه‌های عمرانی از نرم‌افزار مدیریت پروژه برای ایجاد جدول زمانی و زمان‌بندی پروژه استفاده می‌کنند. آن‌ها پیشرفت پروژه، مدیریت منابع و تا خیر‌های احتمالی را شناسایی می‌کنند.

تیم‌های کنترل و تضمین کیفیت: این افراد بر کیفیت و ایمنی پروژه نظارت می‌کنند. آن‌ها بازرسی، آزمایش و ممیزی را انجام می‌دهند تا اطمینان حاصل کنند که کار با استانداردهای مشخص و الزامات قانونی مطابقت دارد.

مشاوران محیط‌زیست: برای پروژه‌هایی با ملاحظات زیست‌محیطی، این کارشناسان اثرات زیست‌محیطی را ارزیابی و کاهش می‌دهند. آن‌ها ممکن است شیوه‌های دوستدار محیط‌زیست را توصیه کنند و به‌مرور مقررات زیست‌محیطی کمک کنند.

نقشه‌برداران و مهندسان ژئوتکنیک: نقشه‌برداران اندازه‌گیری‌ها و نقشه‌برداری دقیق از محل پروژه را ارائه می‌دهند، درحالی‌که مهندسان ژئوتکنیک شرایط خاک را ارزیابی کرده و در مورد طراحی فونداسیون مشاوره می‌دهند.

متخصصان جامعه و روابط‌عمومی: برای پروژه‌های بزرگ‌تر، این متخصصان ارتباط با جامعه، ذی‌نفعان و مردم را مدیریت کرده و به نگرانی‌ها رسیدگی می‌کنند